Konrad Jażdżewski (1908 - 1985) - profesor archeologii, związany z Katedrą Archeologii na Uniwersytecie Łódzkim. Badał grobowce kujawskie. Obecnie, przy Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi działa Fundacja im. prof. Konrada Jażdżewskiego

Wzmożone zainteresowanie kujawskimi "żalkami" przypadło na II połowę XIX w., z którego to okresu pochodzą ślady penetracji niektórych grobowców. Miało to swoją ujemną stronę, gdyż doprowadziło do niszczenia obiektów i wywożenia kamieni przez miejscową ludność. Ówczesny właściciel Wietrzychowic w tym czasie jednak kazał posadzić las, gdyż jak twierdził, w czasie seansu spirytystycznego ukazał mu się duch człowieka pochowanego w grobowcu, zabraniający dalszej dewastacji.

Poważne badania naukowe podjął w Wietrzychowicach, w latach 1935-36, Konrad Jażdżewski. Zostały one wznowione po wojnie, w latach 1950-51, przez W. Chmielewskiego i objęły grobowiec w Gaju oraz 6 grobowców w Sarnowie. W 1966 roku Lidia Gabałówna zainicjowała tu blisko 10-letni okres wykopalisk, prowadzonych po jej śmierci, przez K. Jażdżewskiego (1970) i H. Wiklaka (1972-75). Równocześnie badano grobowce w Wietrzychowicach (1966-71) W pracach wykopaliskowych brały też udział inne sławy polskiej archeologii. Zainteresowanie naszymi "piramidami" wykazali jednocześnie uczeni ze znamienitych uniwersytetów na całym niemal świecie. Badania cmentarzysk organizowały muzea: Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi i Archeologiczne w Warszawie. Tam też znajdują się eksponaty pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych. Należą do nich fragmenty ceramiki (w miarę możności zrekonstruowanej), narzędzia i inne przedmioty. Prace polegały na całkowitym demontażu grobowców, szczegółowym ich przebadaniu i przywróceniu do dawnej postaci. Dokładna rekonstrukcja, odtwarzająca pierwotne kształty okazała się, niestety, niemożliwa. Niemniej jednak, po upływie tysięcy lat, dzisiejszy widok grobowców jest w dalszym ciągu imponujący. Na temat grobowców kujawskich powstało bardzo wiele prac naukowych z zakresu archeologii pradziejowej i prehistorii ziem polskich. Nie znaczy to jednak, że uczeni powiedzieli ostatnie słowo. Studia i analizy wydobytych materiałów trwają bowiem w dalszym ciągu, a przy rozwoju techniki badawczej dość często pojawiają się nowe i czasem rewelacyjne hipotezy. Przypuszcza się np., że w konstrukcji grobowców zawarta jest jakaś wiedza matematyczna i astronomiczna, gdyż niektóre z nich "wskazują" kierunek padania promieni słonecznych w dniu przesilenia zimowego, tj. 21 grudnia ! Dla zachowania cmentarzysk w obecnej postaci objęto je ochroną prawną i na ich terenie utworzono rezerwaty archeologiczne (Wietrzychowice, gmina Izbica Kujawska i Sarnowo, gmina Lubraniec). Jest naszą wspólną troską, aby te unikalne obiekty przetrwały jak najdłużej i mogły świadczyć o kondycji rodzaju ludzkiego w minionych tysiącleciach.

Grobowiec nr 3 w Wietrzychowicach

Grobowiec 3 został zbadany i zrekonstruowany w 1935 r. przez K. Jażdżewskiego. Był to największy grobowiec w grupie kurhanów w Wietrzychowicach. Miał 115 m długości i 10 m szerokości w partii czołowej. Kamienie z obstawy tej części nasypu dochodziły do 1.5 m wysokości. Znajdowały się w nim dwa prostokątne groby otoczone niewielkimi głazami i przykryte ziemią oraz kamiennym brukiem. Tuż przy grobach i nieco nad nimi zachowały się ślady stypy pogrzebowej z resztkami połupanych kości ludzkich i zwierzęcych, a także ułamki ceramiki, narzędzia krzemienne i węgle drzewne. W nasypie odkrył 80 fragmentów naczyń, topór kamienny (długość 19.5 cm, szerokość 8.5 cm, wysokość 7 cm.) i inne wyroby z krzemienia.

Grobowiec nr 5 w Wietrzychowicach

W grobowcu 5 znaleziono szczątki dwóch mężczyzn, na których czaszkach zachowały się ślady trepanacji. Młodszy, w wieku ok. 35 lat, przeżył czterokrotną trepanację, dla starszego (ok. 50 lat) jednorazowa operacja również zakończyła się pomyślnie. Nie ocalały żadne trwałe ślady budowli drewnianej. Znaleziono za to fragmenty naczyń glinianych, pochodzących z różnych kultur, w tym z okresu wpływów rzymskich. Cennym przedmiotem jest granitowa gałka maczugi - buławy z wyżłobionymi rowkami, inspirowana zapewne pierwszymi wyrobami z miedzi. Ponieważ szczątki naczyń są różnorodne, nie można z nich odtworzyć kształtu konkretnych naczyń.

Grobowiec nr w Gaju

Grobowiec został zbadany w 1950 roku przez zespół Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi pod kierunkiem W. Chmielewskiego. Był to największy grobowiec spośród "kujawskich piramid", liczący pierwotnie 150 m długości. Odkryto w nim dwa pochówki ludzkie oraz fragmenty budowli drewnianej, spalonej, zapewne, w czasie uroczystości pogrzebowych. Zachowały się elementy konstrukcji, z których wynika, że znano już połączenie na sumik i łątkę. Znaleziono też fragmenty ceramiki i narzędzia krzemienne, niektóre wykonane z surowca pochodzącego z Wołynia.

Grobowiec nr 7 w Sarnowie

W czasie prac archeologicznych w 1968 r. stwierdzono w grobowcu ślady penetracji pochodzące z II połowy XIX wieku. Pod nasypem odkryto pozostałości po, prawdopodobnie, 5 grobach otoczonych kolistymi kręgami kamiennymi. W ścianie bocznej natrafiono na zarys jamy zawierającej szczątki od 5 do 9 ludzi, zjedzonych zapewne, w trakcie uczty obrzędowej. Z grobowca wydobyto też niezbyt liczne fragmenty naczyń glinianych i narzędzi krzemiennych.

Grobowiec nr 8 w Sarnowie

Badania grobowca 8 prowadzone w 1966 r. przez Lidię Gabałówną zapoczątkowały drugi etap prac archeologicznych w Sarnowie. W grobowcu odkryto zarys grobu centralnego bez kości, z dużą obstawą kamienną o kubaturze ok. 15 metrów sześciennych. W bocznej części nasypu, w "przybudówce", znaleziono dwa groby ze szkieletami. Groby pokrywała warstwa ziemi bagiennej z muszlami ślimaków i małży oraz z fragmentami pancerza zjedzonego żółwia błotnego. Z nasypu wydobyto kilkaset fragmentów naczyń, krzemieni, grudek polepy glinianej i tarczowaty paciorek z muszli. Nasyp grobowca posiada charakterystyczne przewężenie.

Grobowiec nr 9 w Sarnowie

W grobowcu znaleziono szkielet ułomnej kobiety, zmarłej w wieku 50 - 70 lat. Pochowana została, prawdopodobnie, w trumnie wydrążonej z pnia drzewa, którą umiejscowiono w poprzek osi wzdłużnej grobowca. Znalezisko to jest czymś wyjątkowym, ponieważ, jak dotąd, nie natrafiono na tak potężny grobowiec usypany dla jednej tylko osoby, i to kobiety. Przypuszcza się, że musiała ona zajmować jakąś szczególną pozycję w hierarchii społecznej. Przy zmarłej znaleziono ostrze rogowe, łyżkę glinianą oraz kilka fragmentów naczyń. Z nasypu grobowca wydobyto kilkaset ułamków ceramicznych, z których udało się zrekonstruować m.in. 28 pucharów lejkowatych. Poza tym, znaleziono inne przedmioty kościane, 20 narzędzi krzemiennych i ponad 50 odłupków i wiórów. W bocznej ścianie nasypu odkryto ślady budowli drewnianej, ale uznaje się, że nie był to obiekt sakralny, jaki znamy np. z Gaju. W części czołowej nasypu natrafiono na warstwę błota rzecznego z wielką ilością muszli ślimaków.